ESTONIAN ACADEMY
PUBLISHERS
eesti teaduste
akadeemia kirjastus
PUBLISHED
SINCE 1997
 
Acta cover
Acta Historica Tallinnensia
ISSN 1736-7476 (Electronic)
ISSN 1406-2925 (Print)
Impact Factor (2022): 0.3
TERMINOLOGY PERTAINING TO ETHNIC RELATIONS AS USED IN LATE IMPERIAL RUSSIA; pp. 24–50
PDF | doi: 10.3176/hist.2010.1.02

Author
Toomas KARJAHÄRM
Abstract
The article discusses the denotation and changes in the meaning of terms describing ethnic relations in various formal and informal texts originating from late Imperial Russia, examining the terminology regarding the Empire’s ethno-political geography and regional dimension, as well as the correlation between the hierarchical concepts of Russian Empire – Russia – borderlands. The article also outlines the identifying characteristics of the basic ethnic categories in the Empire, i.e. Russians and non-Russians (инородцы), and addresses the issue of non-Russians “becoming Russian”. Consideration is given to phrases and expressions illustrating the central government’s ethnic integration policy in non-Russian territories. Among those most frequently encountered are “rapprochement” (сближение), “merging” (слияние), “Russification” (обрусение, русификация): terms that lack proper, unambiguous definition, and have produced no consensus among either contemporaries or modern researchers. The government pursued the homogeneity of the Empire not by respecting multi-culturality and diversity or guaranteeing free development of ethnoses, but rather by aggressively enacting rapprochement with the Russian nation, forcing the Russian language upon residents of the Empire (also as the language of tuition in primary schools), and disseminating the Orthodox faith, thus crippling the peoples’ natural strive for self-realisation and self-determination. The attempts to eradicate native-language primary education give enough reason to speak about Russification in the sense of assimilation (Russianisation), regardless of whether or not this was a conscious effort and goal set by the masterminds behind the reforms. Estonian national movement activists and intellectuals interpreted the government’s ethnic policy as forcible denationalisation and re-ethnification set to annihilate the Estonian nation through the dominance of the Russian language in education and public administration. Whether the government was indeed harbouring such plans, or to what extent, remains unclear. The Empire remained based on dynastic statehood until its demise; nationalism did not become a ruling ideology despite the Russian and non-Russian ethnocentricity thriving and Russian nationalists striving to reshape the dynastic state into a nation state. The central government launched multiple Russification programmes in the border regions, yet these were eventually thwarted by resistance put up by non-Russian peoples.
References

1. Бахтурина А. Ю. Окраины российской империи: государственное управление и национальная политика в годы Первой мировой войны (1914–1917 гг.). Росспен, Москва, 2004, 9–12; Weeks, T. R. Russification: word and practice 1863–1914. – Proceedings of the American Philosophical Society, 2004, 148, 4, 471–489; Weeks, T. R. Nation and State in Late Imperial Russia. Nationalism and Russification on the Western Frontier, 1863–1914. Northern Illinois University Press, DeKalb, 2008, 3–18; Staliūnas, D. Making Russians. Meaning and Practice of Russification in Lithuania and Belarus after 1863. (On the Boundary of Two Worlds: Identity, Freedom, and Moral Imagination in the Baltics, 11.) Rodopi, Amsterdam, 2007, 22–26; Werth, P. Changing conceptions of difference, assimilation, and faith in the Volga-Kama region, 1740–1870. – In: Russian Empire. Space, People, Power, 1700–1930. Eds J. Burbank, M. v. Hagen, A. Remnev. (Indiana-Michigan Series in Russian and East European Studies.) Indiana University Press, Bloomington, 2007, 169–181; Миллер A. Империя Романовых и национализм. Эссе по методологии исторического исследования. (Historica Rossica.) Новое литературное обозрение, Mocквa, 2008, 54–77; Miller, A. Venestus või venestused. – In: Vene impeerium ja Baltikum: venestus, rahvuslus ja moderniseerimine 19. sajandi teisel poolel ja 20. sajandi alguses, 1. Eds T. Tannberg, B. Woodworth. (Eesti Ajalooarhiivi toimetised, 16 (23).) Tartu, 2009, 33–49; Geraci, R. P. Window on the East. National and Imperial Identities in the Late Tsarist Russia. Cornell University Press, Ithaca, 2009, 30–31; Brüggemann, K. Lõpp venestusele: ühe vaieldava uurimisparadigma kriitika. – In: Vene impeerium ja Baltikum: venestus, rahvuslus ja moderniseerimine 19. sajandi teisel poolel ja 20. sajandi alguses, 1, 360–374.

2. See Hosking, G. Russia. People and Empire 1552–1917. Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, 1997, xix–xxviii; Weeks, T. R. Managing empire: tsarist nationalities policy. – In: The Cambridge History of Russia, II. Imperial Russia, 1689–1917. Ed. D. Lieven. Cambridge University Press, New York, 2006, 27.

3. The Russian Empire was thought to accommodate about 140 ethnoses; however, the census of 1897 counted 260 languages spoken in the Empire.

4.Бердяев Н. Судьба России. Опыты по психологии войны и национальности. Мысль, Москва, 1990, 101.

5. Bassin, M. Geographies of imperial identity. – In: The Cambridge History of Russia, II, 55–57.

6.П. К. [Кулаковский П. К.] Чего можем ожидать?– Окраины России, 1908, January 5, 3.

7. Op. cit. Ольденбург С. С. Царствование императора Николая II. Петрополь, С.-Петербург, 1991, 452. See also Misiunas, R. J. The Russian liberals and the Baltic Lands, 1861–1917. – In: National Movements in the Baltic Countries during the 19th Century. Ed. A. Loit. (Acta Universitatis Stockholmiensis. Studia Baltica Stockholmiensia, 2.) Centre of Baltic Sudies, University of Stockholm, Uppsala, 1985, 100; Weeks, T. R. Nation and State, 28. 

8. See The Cambridge History of Russia, II. Imperial Russia; Hosking, G. Russia. Peopleand Empire.

9.Савитский П. Н. Геополитические заметки по русской истории. – Вопросы истории, 1993, 11/12, 120–139; Панарин А. С. Россия в Евразии: геополитические вызовы и цивилизационные ответы. – Вопросы философии, 1994, 12, 19–31; Кожинов В. О русском национальном сознании. Эксмо, Алгоритм, Москва, 2004, 273–274.

10. Словарь исторических терминов. Comp. В. С. Симаков. ЛИТА, Санкт-Петербург, 1998, 287.

11. Чешихин Е. В. Краткая история Прибалтийского края. Типо-литография А. И. Липинского, Рига, 1884, 43.

12. Ibid., 9.

13. Риттих А. Ф. Западно-русская граница и русская народность. С планом. Типо-литография “Надежда”, С.-Петербург, 1907, appendix map.

14. DEA – Estonian Newspapers Digitised. http://dea.nlib.ee/

15. Hurt, J. Kõned ja kirjad. – Loomingu Raamatukogu, 1989, 1/2, 79. 

16. Оглавление. – Окраины России, 1908, December 20, I–IX.

17. Transehe-Roseneck, A. v. Die lettische Revolution. Mit einem Geleitwort von Professor Dr. Theodor Schiemann, II. Die Sozialdemokratie. Die Katastrophe. Zweite veränderte Auflage. Georg Reimer, Berlin, 1908, 323; Крупников П. Я. Полвека истории Латвии глазами немцев (конец ХIХ века – 1945 года). Авотс, Рига, 1989, 113–114.

18. See Самарин Ю. Ф. Окраины России. Серия первая: Русское Балтийское поморье, 1. Типография Ф. Скрейшовского, Прага, 1868, 6, 45, 160.

19.Случевский К. От Либавы до Митавы. – In: От Лифляндии к Латвии. Прибалтика русскими глазами. Соmp. Ю. Абызов. Аркаюр, Москва, 1993, 25.

20.Гредескуль Н. А.Рoссия и ея народы. – In: Oтечество. Пути и достижения национальных литератур России. Национальный вопрос, I. M. В. Попов, Петроград, 1916, 75.

21. Блейере Д. et al. История Латвии. XX век. Jumava, [Рига], 2005, 52.

22. Karjahärm, T. Ida ja lääne vahel. Eesti-vene suhted 1850–1917. Eesti Entsüklopeediakirjastus, Tallinn, 1998, 104.

23. Rosenberg, T. Die russische baltische Historiographie in der zweiten Hälfte des 19. und zu Beginn des 20. Jahrhunderts. – In: Estland und Russland. Aspekte der Beziehungen beider Länder. Ed. O. Mertelsmann. (Hamburger Beiträge zur Geschichte des östlichen Europa, 11.) Verlag Dr. Kovač, Hamburg, 2005, 77–108; Brüggemann, K. An enemy’s “Outpost” or “Our West”? Some remarks about the discourse of Russian Pribaltika in the Russian Empire and the Soviet Union. – In: Ethnic Images and Stereotypes – Where is the Border Line? (Russian-Baltic Cross-Cultural Relations.) Ed. E. Nõmm. (Studia humaniora et paedagogica collegii Narovensis, 2.) Narva, 2007, 85–87.

24. Нольде Б. Юрий Самарин и его время. (Властители дум. История в лицах и фактах.) Алгоритм, Эксмо, Москва, 2003, 221.

25. Федосова Э. П. Россия и Прибалтика. Культурный диалог. Вторая половина XIX – начало XX вeка. Институт российской истории, Москва, 1999, 186–187; Андреева Н. С. Прибалтийские немцы и российская правительственная политика в начале ХХ века. Отв. ред. Р. Ш. Ганелин. Издательский дом “Мир”, С.-Петербург, 2008, 14–15.

26.Духанов М. М. Остзейцы. Политика остзейского дворянства в 50–70-х гг. XIX в. и критика ее апологетной историографии. 2-е перераб. и доп. изд. Лиесма, Рига, 1978.

27. Андреева Н. С. Прибалтийские немцы, 84.

28. Pistohlkors, G. v. Regionalism as a concept of Baltic historiography – some introductory remarks. – In: Regional Identity under Soviet Rule: The Case of the Baltic States. Eds D. A. Loeber, V. S. Vardys, L. P. A. Kitching. (Publications of the Association for the Advancement of Baltic Studies, 6.) Institute for the Study of Law, Politics and Society of Socialist States, University of Kiel, Hackettstown, New Jersey, 1990, 1–8; Henriksson, A. Vassals and Citizens. The Baltic Germans in Constitutional Russia, 1905–1914. (Materialen und studien zur ostmitteleuropa-forschung, 21.) Herder-Institut, Marburg, 2009, 65–72.

29. Национальный вопрос в Прибалтийском крае. Обзор русской периодической печати, ХI (с декабря 1908 г. по май 1909 г.). С.-Петербург, 1909, 25–28.

30. “Великорусское племя и составляет такое ядро русского национализма, оно создало огромную Россию” (Бердяев Н. Судьба России, 101).

31. Jääts, I. Etnilised protsessid Vene impeeriumi siseperifeerias 1801–1904. Komi rahvusluse sünd. (Dissertationes Ethnologiae Universitatis Tartuensis, 2.) Tartu University Press, Tartu, 2005, 13–14.

32. Михайлова Ю. Л. “Балтийский вопрос” с правительственной точки зрения: П. А. Валуев и его роль в упрвлении Прибалтийским краем в 1860-e годы. – In: Россия и Балтия, 4. Человек в истории. Наука, Москва, 2006, 20. 

33. Бердяев Н. Судьба России, 9–14; История философии: Запад – Россия – Восток. Книга третья: Философия ХIX–XX в. Под ред. Н. В. Мотрошиловой, А. М. Руткевича. Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, Москва, 308–310.

34.Иванова Н. А. Феномен российской многопартийности. – In: Россия в начале ХХ века. Под ред. А. Н. Яковлева. (Россия. ХХ век. Исследования.) Новый хронограф, Москва, 2002, 401.

35. See Миллер А. Приобретение необходимое, но не вполне удобное: Трансфер понятия нация в Россию (начало ХVIII – середина XIX в.). In:Imperiuminterpares: Роль трансферов в истории Российской империи 17001917. Сборник статей. Ed. М. Ауст, Р. Вульпиус, А. Миллер. (Historia Rossica.) Новое Литературное Обозрение, Москва, 2010, 42–66.

36. Андреева Н. С. Прибалтийские немцы, 269.

37. Ibid., 278.

38. Отпадение эстов от православия. – Новое время, 1909, October 27.

39. Weeks, T. R. Nation and State, 8.

40. Staliūnas, D. Making Russians, 22, 312–313.

41. Op. cit. Brüggemann, K. Lõpp venestusele, 366.

42. Из архива князя С. В. Шаховского. Материалы для истории недавнего прошлого Прибалтийской окраины (18851894 гг.), III. В. Эрикс, С.-Петербург, 1910, 5–7.

43.Воротин А. Принципы прибалтийской жизни. Колывани, Ревель, 1891, 100.

44.Яхонтов А. К окраинному и инородческому вопросу, II. – Окраины России, 1908, November 15, 660.

45. Berendsen, V., Maiste, M. Esimene ülevenemaaline rahvaloendus Tartus 28. jaanuaril 1897. Eesti Ajalooarhiiv, Tartu, 1999, 125–127.

46. Имперская политика Россиии в Прибалтике в начале XX века. Сборник документов и материалов. Comp. Т. Карьяхярм. Eesti Ajalooarhiiv, Таrtu, 2000, 315.

47. Woodworth, B. D. Multi-ethnicity and Estonian tsarist state officials in the Estland province, 1881–1914. – In: Russian Bureaucracy and the State. Officialdom from Alexander III to Vladimir Putin. Eds D. K. Rowney, E. Huskey. Palgrave Macmillan, 2009, 74–75.

48. Op. cit. Berendsen, V., Margus, M. Esimene ülevenemaaline rahvaloendus, 126.

49. Coрокин П. А. Основные черты русской нации в двадцатом столетии. – In: О России и русской философской культуре. Философы русского послеоктябрьского зарубежья. Соmp. М. А. Маслин. Наука, Москва, 1990, 469.

50. Андреева Н. С. Прибалтийские немцы, 270–279.

51. Витте С. Ю. Воспоминания. Царствование Николая II, I. Слово, Берлин, 1922, 188–194.

52. Национальный вопрос в Прибалтийском крае. Обзор русской периодической печати, ХI, 12.

53. Hagen, M. Die Entfaltung politischer Öffentlichkeit in Russland 19061914. (Quellen und Studien zur Geschichte des östlichen Europa, 18.) Franz Steiner, Wiesbaden, 1982, 234–246.

54.Симонян Р. Х. Россия и страны Балтии. Академия, Москва, 2003, 120.

55.Андропов Ю. В. Избранные речи и статьи. Издание второе. Политиздат, Москва, 1984, 8.  

56. Инородцы. http://www.vehi.net/brokgauz/all/044/44553.shtml; Инородцы.http://dic.academic.ru/ dic.nsf/russian_history/; Jääts, I. Etnilised protsessid Vene impeeriumi siseperifeerias 1801–1904. Komi rahvusluse sünd, 50; Slocum, J. W. Who and when, were the inorodtsy? The evolution of the category of “Aliens” in the Imperial Russia. – Russian Review, 1998, 57, 2, 173–190; Geraci, R. P. Window on the East, 30–31.

57. Славинский М. А. Русская интеллигенция и национальный вопрос. – In: Вехи. Интел­лигенция в России. Сборник статей 1909–1910. Сост., коммент. Н. Казаковой. Пре­дисловие В. Шелохаева. (Звонница. Антология русской публицистики.) Молодая гвардия, Москва, 1991, 414–415.

58. История СССР, II. 1861–1917. Период капитализма. Изд. второе, перераб. Отв. ред.
А. Л. Сидорова. Мысль, Москва, 1965, 322.

59. История России с начала ХVIII до конца XIX века. Отв. ред. А. Н. Сахаров. (История России. С древнейших времен до конца ХХ века.) Институт Российской истории РАН, АСТ, Москва, 1996.

60. Россия в начале ХХ века. Под ред. А. Н. Яковлева. (Россия. ХХ век. Исследования.) Новый хронограф, Москва, 2002.

61. Булдаков В. П., Мау В. А., Ципко А. С. Российская империя, СССР, Российская Федерация: история одной страны. Отв. ред. Г. А. Бордюгов. ИЦ “Россия молодая, Москва, 1993; Тишков В. А. Что eсть Россия? – Вопросы философии, 1995, 2, 3–17.

62. In 1914: 165 million people, 140 ethnoses, 92 million Slavs; 48% of Russians, 70.8% of Orthodox believers, 8.9% of Catholics, 8.7% of Muslims (Сахаров A. Н. Введение.In:Россия в начале ХХ века, 31). According to Prime Minister Sergei Witte, the percentage of aliens was 35 (Витте С. Ю. Воспоминания. Царствование Николая II, I. Слово, Берлин, 1922, 493).

63. Национальная политика России: История и современность. Отв. ред. В. А. Михайлов. Русский мир, Москва, 1997, 366; Тренин Д. В. Балтийский шанс. Страны Балтии, Россия и Запад в складывающейся Большой Европе. Московский Центр Карнеги, Москва, 1997, 20.

64. Hroch, M. Social Preconditions of National Revival in Europe. A Comparative Analysis of the Social Composition of Patriotic Groups among the Smaller European Nations. Columbia University Press, New York, 2000, xiii.

65. Jääts, I. Etnilised protsessid, 44–45; Staliūnas, D. Making Russians, 22.

66. Национальный вопрос в Прибалтийском крае. Обзор русской периодической печати, ХI; Народности Прибалтийского края. Обзор русской периодической печати, ХII (с мая 1908 г. по июль 1909 г.). С.-Петербург, 1909; Школа в Прибалтийском крае. Обзор русской периодической печати, ХIII (с мая 1908 г. по декабрь 1909 г.). С.-Петербург, 1910; Церковь в Прибалтийском крае. Вероисповедные отношения. Обзор русской периодической печати, ХIV (с мая 1908 г. по сентябрь 1910 г.). С.-Петербург, 1911; Будилович А. С. Может-ли Россия отдать инородцам свои окраины? (Библиотекa окраин России, 4.) Типография А. С. Суворин, С.-Петербург, 1907, 54, 57–58; Полежаев П. За шесть лет (1906–1912 гг.). Типография А. С. Суворина, С.-Петербург, 1912.

67. Национальный вопрос в Прибалтийском крае. Обзор русской периодической печати, ХI, 11.

68. Аврех А. Я. Столыпин и судьбы реформ в России. Издательство политической литературы, Москва, 1991, 159–160; Koрелин А. П. К стабильности через реформы. – In: Россия в начале ХХ века, 510. In the interpretation of Viktor Leontovich, Stolypin’s reform programme is one of the most liberal programmes in Russia’s history (Леонтович В. В. История либерализма в России 1762–1914. (Исследования новейшей русской истории, 1.) Русский путь, Москва, 513).

69. Риттих А. Ф. Западно-русская граница и русская народность. С планом. Типо-литография “Надежда”, С.-Петербург, 1907, 17, 23.

70. Ibid., 21.
71. Аврех А. Я. Столыпин и судьбы реформ, 170; Бахтурина А. Ю. Окраины российской империи, 17.

72. Народности Прибалтийского края. Обзор русской периодической печати, ХII, 19.

73. Thaden, E. C., Thaden, M. F. Russia’s Western Borderlands 1710–1870. Princeton University Press, Princeton, New Jersey, 1984, 63.

74. Чешихин Е. В. Краткая история Прибалтийского края. Типо-литография А. И. Липинского, Рига, 1884, 43.

75. Пшеничников П. Г. Русские в Прибалтийском крае (Исторический очерк). Русская Беседа, Рига, 1910, 3–4.

76. П. К. [Кулаковский П. К.] Прибалтийские юбилеи. – Окраины России, 1910, September 18–25, 537.

77. Андреева Н. С. Прибалтийские немцы, 275–277.

78. See Gorizontov, L. The “Great Circle” of interior Russia: representations of the imperial center in the nineteenth and early twentieth centuries. – In: Russian Empire. Space, People, Power, 84–90.

79. Raun, T. U. Cultural russification in Lithuania and the Baltic provinces in the late 19th and early 20th centuries: comparative perspectives. – Eesti Teaduste Akadeemia toimetised. Humanitaar- ja Sotsiaalteadused, 1994, 43, 3, 238–244; Staliūnas, D. Making Russians, 241–249.

80. Народности Прибалтийского края. Обзор русской периодической печати, ХII, 103.

81. Имперская политика Россиии в Прибалтике, 332.

82. Андреева Н. С. Прибалтийские немцы, 277.

83. Государственная дума. Третий созыв. Стенографические отчеты 1912 г. Сессия пятая, II. С.-Петербург, 1912, 2358.

84. Воротин A. Принципы прибалтийской жизни, 101.

85.Яхонтов А. К окраинному и инородческому вопросу, II, 658.

86.Янович И. A. Записка о земских повинностях в Лифляндской губернии, составленная по поручению министра финансов управляющим Радомской казенной палатой, статским советником Яновичем. В. Киршбаум, С.-Петербург, 1888, 14.

87. Образование при Министерстве юстиции Особого совещания для разработки законо­проекта об отмене особых привилегий собственников дворянских вотчин в Прибалтийских губерниях. Журнал заседаний 12, 19, 23 января и 6 февраля 1916. Российский госу­дарственный исторический архив (РГИА), ф. 560, oп. 26, д. 1350, л. 31, 36, 39, 57; Рудченко И. Я. Записка о земских повинностях в Эстляндской губернии, составленная по поручению министра финансов управляющим Херсонской казенной палатой, коллежским советником Рудченко. В. Киршбаум, С.-Петербург, 1888, 6.

88.Яхонтов А. К окраинному и инородческому вопросу, IV. – Окраины России, 1908, November 22, 673–674.

89. Laur, M. Eesti ala valitsemine 18. sajandil (1710–1783). (Scripta Archivi Historici Estoniae.) Eesti Ajalooarhiiv, Tartu, 2000, 208.

90. Андреева Н. С. Прибалтийские немцы, 274.

91. “Вообще, повсеместное введение русского языка (например в городских управлениях и пр.), выразившееся, между прочим, в переименовании Дерпта в Юрьев и Динаминда в Усть-Двинск, было наиболее ярким выражением мер к обрусению края в царствование императора Александра III”(Прибалтийский край – Энциклопедический Словарь Ф. А. Брокгауза и И. А. Ефрона. В 86 томах с иллюстрациями и дополнительными материалами. http://www.vehi.net/brokgauz/index.html).

92. Национальный вопрос в Прибалтийском крае. Обзор русской периодической печати, ХI, 14; Андреева Н. С. Прибалтийские немцы, 277.

93.Гредескуль Н. А.Рoссия и ея народы. – In: Oтечество, 77.

94. Brüggemann, K. Lõpp venestusele, 361–362.

95. Friedrich Robert Faehlmann to Friedrich Reinhold Kreutzwald 10.8.1845. – In: Fr. R. Kreutzwaldi kirjavahetus, I. Kirjad Fr. R. Faehlmannile, D. H. Jürgensonile ja teistele 1833–1866. Comp. E. Aaver, A. Nagelmaa, L. Raud. Eesti Raamat, Tallinn, 1976, 113–114; Raun, T. U. The Estonians. – In: Haltzel, M. H. et al. Russification in the Baltic Provinces and Finland 1855–1914. Ed. E. C. Thaden. Princeton University Press, Princeton, New Jersey, 1981, 295.

96. Op. cit. Михайлова Ю. А. Остзейский вопрос в русской прессе в 1860-е годы. – In: Балтийский регион в международных отношениях в новое и новейшее время. Издательство Калининградского университета, Калининград, 2004, 98. See also Исаков С. Г. Остзейский вопрос в русской печати 1860-хгодов. (Ученые записки Тартуского государственного университета, 107.) Тартуский государственный университет, Тарту, 1961.

97. Pistohlkors, G. v. Ritterschaftliche Reformpolitik zwischen Russifizierung und Revolution. Historische Studien zum Problem der politischen Selbsteinschätzung der deutschen Ober­schicht in den Ostseeprovinzen Russlands im Krisenjahr 1905. (Göttingen Bausteine zur Geschichts­wissenschaft, 48.) Musterschmidt, Göttingen, 1978, 17–18; Brüggemann, K. Lõpp venestusele, 362.

98. Wiedemann, F. J. Eesti-saksa sõnaraamat. Neljas, muutmata trükk teisest, Jakob Hurda redi­gee­ritud väljaandest. Valgus, Tallinn, 1973, 1344.
99. Ibid., 1000.

100. Eesti õigekeelsussõnaraamat ÕS 2006. Ed. T. Erelt. Comp. T. Erelt, T. Leemets, S. Mäearu, M. Raadik. Eesti Keele Instituut, Eesti Keele Sihtasutus, Tallinn, 2006, 1046.

101. http://www.eki.ee/dict/ekss/index.cgi?Q=venestamine&F=M. See also Eesti-inglise sõna­raamat. Estonian-English Dictionary. Comp. P. F. Saagpakk. With an introduction by J. Aavik. (Yale Language Series.) Yale University Press, New Haven, 1982, 1083.

102. Jakob Hurda kõned ja avalikud kirjad. Ed. H. Kruus. Eesti Kirjanduse Selts, Tartu, 1939, 77–79, 121–122, 153–158; Hurt, J. Kõned ja kirjad, 79–80; Karjahärm, T. The image of Russia according to Estonian national movement leaders (until 1917). Ethnic images and stereotypes. – In: Where is the Border Line?, 191.

103. Carl Robert Jakobson to Jaan Adamson 7.3.1870. C. R. Jakobsoni kirjad J. Adamsonile. – Eesti Kirjandus, 1913, 7, 275.

104. [Jakobson, C. R.] Omalt maalt. – Sakala, 1881, January 10; [Jakobson, C. R.] Omalt maalt. – Sakala, 1881, January 17; Raun, T. U. The Estonians, 302.

105. Чешихин Е. В. Краткая история Прибалтийского края. Типо-литография А. И. Липинского, Рига, 1894, 72–73.

106. Иловайский Д. И. Очерки отечественной истории. Мысль, Москва, 1995, 490.

107. Н. А. Ревельские впечатления москвича.– In: От Лифляндии к Латвии, 88.

108. -n-. Kadakasaksus. – Postimees, 1898, April 1.

109. Issakov, S. Tsaarivalitsuse tsensuuripoliitikast eesti ajakirjanduse suhtes 19. sajandi teisel poolel. – In:Läbi kahe sajandi. Comp. J. Peegel. Eesti Raamat, Tallinn, 1971, 125–137.

110. Raun, T. U. The Estonians, 311.

111. Saal, A. Aeg ja elu, 14. – Olevik, 1899, November 30, 1111–1112.

112. Valeprohvetid. – Postimees, 1899, December 31.

113. Suits, G. Eesti elu või surm?... – In: Kiired, III. Ed. G. S. Kirjanduse Sõprade kirjastus, Jurjev, 1902, 7–9; see also Suits, G. Sihid ja vaated. Yrjö Weilini kirjastus, Helsingi, 1906, 17.

114. Vihma, H. Mäleta… – In: Kultuurilugu kirjapeeglis. Johannes Aaviku & Friedebert Tuglase kirjavahetus. Comp. and comment. H. Vihma. Eesti Muinsuskaitse Selts, Tallinn, 1990, 7–8.

115. Tuglas, F. Ado Grenzsteini lahkumine. Päätükid meie ajakirjanduse ja tsensuuri ajaloost. Noor-Eesti Kirjastus, Tartu, 1926, 28–31.

116. Jürgenstein, A. “Postimehe” ajalugu. In: Postimees 18571907. 50-aastase kestuse mäles­tuseks. Postimehe Trükikoda, Tartu, 1909,96–99.

117. Ibid., 86.

118. Päts, K. Järeldusrikas uuendus meie kodumaa elus. – In: Päts, K. Eesti riik, I. Comp. T. Karjahärm. (Eesti mõttelugu, 27.) Ilmamaa, Tartu, 1999, 367.

119. Jälle otsast peale. – Õigus, 1908, February 28; Venestamise ajajärgu algul. – Õigus, 1908, March 17.

120. Vene rahvuslased – eestlaste “heategijad”. – Päevaleht, 1909, December 30; Võõraste vihka­mine. – Päevaleht, 1909, May 29; Tõsivenelaste soovid. – Päevaleht, 1910, October 30; Võitlus võõraste rahvaste vastu. – Postimees, 1911, May 9; n. Kas tõesti viimane tunnike? – Tallinna Teataja, 1913, October 21.

121. Tõnisson, J. Maa ja rahva vaim. – In: Oma maa, II. Ed. E. Virgo. Postimees, Tartu, 1913, 11–13.

122. [Reiman, V.] Viimased sidemed kärisevad, II. – Postimees, 1913, June 22; Reiman, V. Eesti rahva vabanemine. – In: Lindequist, K. O. Üleüldine ajalugu, II. Uus- ja kõige uuem aeg. 2. trükk. P. Schmidt’i raamatu-kauplus, Jurjev, [1909]–1911, 622–623; Reiman, V. Eesti ajalugu. Varrak, Tallinn, 1920, 138–139; Palm, A. Villem Reiman. Saavutusrohke rahvuslik võitleja. (Suurmeeste elulood, 40.) Eesti Kirjanduse Selts, Tartu, 1937, 140–141.

123. Spektator [Reiman, V.] Venestamise sihid ja tööriistad, I. – Postimees, 1910, November 16; Reiman, V. Kolm tähtsat ajaloohallikat venestamise päevilt, II. – Eesti Kirjandus, 1911, 6, 193–200; Reiman, V. Kolm tähtsat ajaloohallikat venestamise päevilt, III. – Eesti Kirjandus, 1912, 3, 106–107.

124. Eesti Vabariigi sisepoliitika 1918–1920. Dokumentide kogumik. Comp. J. Ant, E. Kessel, A. Pajur. (Ad Fontes, 5.) Rahvusarhiiv, Umara, [Tallinn], 1999, 149.

125. Бахтурина А. Ю. Окраины российской империи, 9–12.

126. [Bergs, A.] Земское устройство Прибалтийского края. Я. Лавенштейн, С.-Петербург, 1908, 1.

127. Raun, T. U. The Estonians, 341.
Back to Issue